در حدیثی آمده است که حضرت محمد(ص) به حضرت علی
بن ابیطالب(ع) فرمودند: ای على: سه مورد است كه دروغ گفتن در آن نیكو است: تدبیر در
جنگ، و وعده دادن به همسر و زوجه، و اصلاح میان مردم. و همنشینى سه طایفه دل را می
میراند: همنشینى فرومایگان، و همنشینى توانگران، و گفتگو با زنان.
این حدیث بهانه ای
شده است، در دست اسلامستیزان. امّا با توجه به توضیحات ذیل مسئله روشن می شود:
دروغ یکی
از گناهان و حرام های[1] بزرگی است که دین مبین اسلام به شدت با آن برخورد کرده است.[2]
ولی با توجه به حرمت آن، گاهی اوقات جهت برخی از مصالح مهم؛ مانند حفظ جان و ناموس
یا مال قابل توجه، دروغ جایز شمرده شده است.[3]
در موضوع
دروغ مرد به همسرش باید به چند نکته توجه کنیم:
الف: اگرچه
دروغ و کذب جنبه خبری دارد و به خبری گفته می شود که مطابق واقع نباشد، اما طبق نظر
برخی و یا شاید بتوان گفت در عرف، به وعده ای که شخص می دهد و آن را انجام نمی دهد
اگر چه از مقوله انشاء است نیز دروغ اطلاق می شود. البته در این صورت بین دروغ و وعده،
عموم و خصوص من وجه است؛ یعنی گاهی دروغ تحقق می گیرد ولی هیچ خلف وعده ای نیست و گاهی
خلف وعده است و دروغ نیست و گاهی مانند آن که مرد به همسرش بگوید: فردا فلان کار را
انجام می دهم و قصد انجام دادن نداشته باشد، هم دروغ است و هم خلف وعده.[4]
ب: مرحوم
شیخ حر عاملی دو روایت در باب دروغ مرد به همسرش درباره وعده هایی که می دهد، آورده
است. در این دو روایت و در کنار دروغ به همسر به مواردی اشاره می کند که نوعی اصلاح
ذات البین یا حفظ جان در کار است.[5] پس بنابراین شاید بتوان
دروغ گفتن به همسر را در چنین فضایی تبیین کرد، به این بیان که هر گاه به خاطر موضوع
و خواسته ای روابط زن و شوهر به مرحله ای برسد که نیاز به اصلاح داشته باشد، مرد می
تواند جهت اصلاح رابطه خود با همسرش، دست به چنین عملی بزند. پس[6] اگر کلام
خلاف واقع مرد به همسرش، موجب از بین رفتن اعتماد و به هم خوردن رابطه او با همسرش(هرچند
در آینده) می شود، دادن چنین وعده هایی و دروغ گفتن نیز حرام می شود. به همین سبب برخی
گفته اند: دروغ گفتن حرمت ذاتی ندارد بلکه حرمت، حلیت و کراهت آن وابسته به متعلقش
است،و چه بسا بتوان برخی روایات[7] را جهت تأیید آن بیان نمود.[8]
ج: اما
فقهاء بزرگ شیعه با توجه به روایات فراوان و ادله محکمی که در باب حرمت کذب وجود دارد،
روایات وعده دروغ به همسر را دارای مشکلات اساسی می دانند که بیان می شود:
1 .ضعف سند روایت[9]
: روایت اول را شیخ حر عاملی
از کتاب «من لا یحضره الفقیه» شیخ صدوق آورده است که جهت بررسی سندی آن، ناگزیر باید
سندش ذکر شود: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَمَّادِ
بْنِ عَمْرٍو وَ أَنَسِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ
(ع)عَنْ آبَائِهِ (ع). [10]
حماد بن
عمرو: در هیچ کدام از کتاب های رجالی مطلبی در توثیق یا تضعیفش وارد نشده است.
انس بن
محمد: ایشان نیز از اشخاص مجهولی است که مطلبی برای روشن شدن وضعیتش بیان نشده است.
پدر انس
بن محمد: ایشان نیز از مجاهیل این روایت اند.
روایت دوم
را شیخ حر عاملی از کتاب خصال شیخ صدوق نقل می کند که سندش از این قرار است: «فِی الْخِصَالِ
عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی
الْحُسَیْنِ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ
آبَائِه..» [11]
احمد بن
حسین بن سعید: وی را ضعیف و جزء غالیان شمرده اند. [12]
ابوالحسن
حضرمی: این شخص از مجاهیل است و مطلبی برای او بیان نشده است.
محمد بن
سعید: ایشان نیز شناخته شده نیست.
المحاربی:
ایشان نیز از مجاهیل این روایت است.
در نتیجه روایت از نظر سند مورد قبول نیست.
2. اجمال در مقصود
از روایت[13]: آیا منظور جواز تخلف
از وعده است که در این صورت حرف جدیدی نیست زیرا خلف وعده نسبت به همسر یا غیر همسر
حرام نمی باشد[14] ،آیا منظور از وعده به همسر خبر از خلاف واقع است یا منظور همان
ظاهرش یعنی وعده است که انشاء است نه خبر؟ آیا جواز دروغ در همه حالات است یا وقتی
که موجب اصلاح ذات البین شود؟ همه این سؤالات و دیگر سؤالاتی که شما در سؤالتان مطرح
کرده اید باعث شده است که فقهاء عظام دلالت این روایات را مجمل بدانند.
نتیجه:
با توجه به مشکلات سندی و دلالی این روایات، فقهاء بزرگ
شیعه دروغ گفتن به همسر را جایز نمی دانند[15] ، مگر اینکه مصلحت مهمی در
کار باشد که البته این اختصاصی به دروغ مرد نسبت به همسرش ندارد و شامل همه می شود
و جز مجوزات کلی دروغ است. البته دقت شود که مصلحت، با منفعت و طمعهای دنیوی فرق
دارد!
[1] امام خمینی،روح
الله، المکاسب المحرمة ، ج2، ص 60، باب (حرمة الکذب فی الجملة ضروریة) ، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، قم،
1415.
[2] برای آگاهی از
برخی روایات به سؤال 2194 (سایت: 2498) (موارد جواز دروغ گفتن) همین سایت مراجعه کنید.
[3] تبریزى، ابو
طالب تجلیل،التعلیقة الاستدلالیة على تحریر الوسیلة، ص 424، موسسه عروج.
[4] : خویى، سید
ابو القاسم موسوى،مصباح الفقاهة (المکاسب)، ج1، ص 391،بی تا، بی جا.
[5] روایت می گوید:
« ازعلى(ع) نقل شده که رسول خدا (ص) فرمود:
در سه مورد دروغ گفتن نیکوست: نیرنگ در جنگ، وعده به همسر و اصلاح میان مردم.»،نک:
حر عاملی،محمد بن حسن، وسائلالشیعة، ج 12، ص 252، مؤسسه آل البیت علیهم السلام،قم،
1409.
[6] با توجه به دلیل
فحوا می توان چنین استنباطی را به دست آورد.
[7] یا علیّ، إنّ
اللّه أحبّ الکذب فی الصلاح، و أبغض الصدق فی الفساد، نک: وسائلالشیعة، ج 12 ص
252.
[8] نک: المکاسب
المحرمة (للإمام الخمینی)، ج2، ص140.
[9] المکاسب المحرمة
(للإمام الخمینی)، ج2، ص 140؛ صدر، شهید سید محمد، ما وراء الفقه، ج10، ص 323، دار
الأضواء للطباعة و النشر و التوزیع،بیروت، 1420.
[10] وسائلالشیعة
، ج 12 ص 252.
[11] همان.
[12] نجاشى، ابو
الحسن احمد بن على بن احمد، رجالالنجاشی ص
77 ، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1407.
[13] المکاسب المحرمة
(للإمام الخمینی)، ج2، ص140.
[14] ما وراء الفقه،
ج10، ص 324.
[15] و کیف کان الأحوط
لو لم یکن الأقوى عدم جوازه، نک: المکاسب المحرمة (للإمام الخمینی)، ج2، ص140؛ طباطبائى
حکیم، سید محسن، منهاج الصالحین (المحشى للحکیم)، ج2، ص 15، دار التعارف للمطبوعات،بیروت،1410؛
خویى، سید ابو القاسم موسوى، منهاج الصالحین (للخوئی)، ج2، ص 10، نشر مدینة العلم، قم،1410.
پس به طور خلاصه،
حدیث ضعیف السند بوده و نمی توان آنرا به اطمینان به حضرت محمّد(ص) نسبت داد؛ ولی
اگر هم پذیرفته شود، دروغ گفتن، به جز مواقعی که مصالح ایجاب می کند، قابل قبول
نیست و همانطور که گفته شد، ربطی به جنسیت و روابط زناشویی ندارد.
